Một mô hình nghiên cứu có thể được xử lý bằng các kỹ thuật, phần mềm khác nhau. Xử lý quan hệ trực tiếp có thể dùng hồi quy trên SPSS hoặc SEM trên AMOS, SMARTPLS; xử lý quan hệ trung gian có thể dùng macro PROCESS trên SPSS hoặc Bootstrapping trên AMOS hoặc SEM trên SMARTPLS; xử lý quan hệ điều tiết có thể dùng macro PROCESS trên SPSS hoặc diagram phụ trên AMOS hoặc SEM trên SMARTPLS. Vậy thì công cụ nào tốt hơn và đâu là ưu/nhược điểm của từng công cụ, chúng ta cùng đi vào chi tiết so sánh xử lý mô hình bằng SPSS, AMOS, SMARTPLS qua 2 phương thức tiếp cận xử lý mô hình đơn và xử lý mô hình bội, mô hình tổng thể.
Xét một mô hình phức tạp như sau:
Mô hình này xuất hiện các dạng quan hệ cần đánh giá gồm:
- Trực tiếp: 5 quan hệ gồm UT, CS, TT, LS tác động lên YD và từ YD lên QD.
- Trung gian: 4 quan hệ gồm UT, CS, TT, LS tác động gián tiếp lên QD thông qua YD.
- Điều tiết: 1 quan hệ điều tiết từ TN lên quan hệ YD → QD.
1. Xử lý mô hình đơn, mô hình bội, mô hình tổng thể
Mô hình chính của đề tài gọi là mô hình tổng thể. Mô hình tổng thể được cấu tạo từ nhiều mô hình đơn, gộp từ hai mô hình đơn lại có mô hình bội. Ví dụ trong mô hình ở phần giới thiệu. Mô hình tổng thể này được cấu tạo từ 7 mô hình đơn:
- Mô hình đơn 1: Tác động trực tiếp từ UT, CS, TT, LS lên YD.
- Mô hình đơn 2: Tác động trực tiếp từ YD lên QD (Nếu gộp mô hình đơn 1 và 2 lại sẽ có mô hình bội tác động trực tiếp).
- Mô hình đơn 3: Tác động điều tiết cho sự điều tiết từ TN lên quan hệ YD → QD.
- Mô hình đơn 4: Tác động gián tiếp từ UT lên QD thông qua YD.
- Mô hình đơn 5: Tác động gián tiếp từ CS lên QD thông qua YD.
- Mô hình đơn 6: Tác động gián tiếp từ TT lên QD thông qua YD.
- Mô hình đơn 7: Tác động gián tiếp từ LS lên QD thông qua YD (Nếu gộp mô hình đơn 4,5,6,7 lại sẽ có mô hình bội tác động gián tiếp).
Chúng ta phải chia ra làm 2 hướng tiếp cận xử lý mô hình bởi khả năng xử lý quan hệ của mỗi phần mềm thống kê là khác nhau.
Ví dụ, hồi quy trên SPSS không thể xử lý cùng lúc toàn bộ 7 mô hình đơn trong một lần phân tích mà phải chia làm 7 lần phân tích từng mô hình đơn. Trong khi đó, SMARTPLS có thể xử toàn bộ 7 mô hình đơn trong duy nhất 1 lần phân tích.
2. Xử lý mô hình bằng SPSS + Macro PROCESS
Xử lý quan hệ trên SPSS chủ yếu chúng ta sẽ dùng tới hồi quy tích hợp sẵn + kỹ thuật bootstrapping của macro PROCESS. Các kỹ thuật xử lý này đều là phương thức xử lý mô hình đơn.
Để xử lý mô hình này trên SPSS, chúng ta sẽ thực hiện 7 lần phân tích:
- Lần phân tích 1: Tác động trực tiếp từ UT, CS, TT, LS lên YD ⇒ Xử lý bằng hồi quy tuyến tính. Xem cách thực hiện tại đây.
- Lần phân tích 2: Tác động trực tiếp từ YD lên QD ⇒ Xử lý bằng hồi quy tuyến tính.
- Lần phân tích 3: Tác động điều tiết cho sự điều tiết từ TN lên quan hệ YD → QD ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS. Xem cách thực hiện tại đây.
- Lần phân tích 4: Tác động gián tiếp từ UT lên QD thông qua YD ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS. Xem cách thực hiện tại đây.
- Lần phân tích 5: Tác động gián tiếp từ CS lên QD thông qua YD ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS.
- Lần phân tích 6: Tác động gián tiếp từ TT lên QD thông qua YD ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS.
- Lần phân tích 7: Tác động gián tiếp từ LS lên QD thông qua YD ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS.
Ưu điểm:
- Nhờ việc tách nhỏ quan hệ phức tạp trong mô hình thành các mô hình đơn cơ bản nên có thể mở rộng cho mọi loại mô hình. Phức tạp cỡ nào đi nữa, chúng ta cứ phân ra thành nhiều mô hình đơn nhỏ rồi xử lý từng mô hình đơn.
- Chỉ cần sử dụng SPSS + macro PROCESS là có thể xử lý tất cả các loại mô hình. Điều này phù hợp với những người không chuyên sâu về các phần mềm nâng cao như AMOS, SMARTPLS.
Nhược điểm:
- Số lần phân tích nhiều.
- Khi xử lý một mô hình đơn chúng ta bỏ qua sự tương tác của các biến còn lại trong mô hình tổng thể lên mô hình đơn đang xử lý. Điều này có thể không thực sự phù hợp, bởi các biến trong mô hình tổng thể tồn tại cùng lúc với nhau và có sự tương tác với nhau nên khó tránh khỏi sự ảnh hưởng qua lại giữa chúng.
Ví dụ cho mô hình ở trên, khi xử lý mô hình đơn 1 (hồi quy trên SPSS từ UT, CS, TT, LS lên YD) thì chúng ta đang giả định không có sự xuất hiện của các biến TN, QD cũng như không có quan hệ điều tiết, không có quan hệ trực tiếp YD → QD.
Việc xử lý cô lập một mô hình đơn đồng thời bỏ qua sự tồn tại các biến khác, quan hệ khác của mô hình tổng thể có thể sẽ tạo ra sự chênh lệch kết quả ước lượng so với xử lý toàn bộ mô hình cùng lúc. Các bạn có thể dễ dàng thử nghiệm bằng cách phân tích mô hình trên bằng SEM trên SMARTPLS, hệ số tác động từ UT, CS, TT, LS lên YD sẽ có sự khác biệt giữa mô hình có TN, QD và không có TN, QD.
- Không có sự đồng bộ về cơ chế xử lý. Ví dụ, quan hệ trực tiếp sẽ xử lý bằng hồi quy tuyến tính trên SPSS, nhưng quan hệ trung gian và điều tiết lại xử lý bằng bootstrap. Hồi quy tuyến tính và bootstrap là 2 kỹ thuật có cơ chế xử lý khác nhau.
3. Xử lý mô hình bằng AMOS + Plugins hỗ trợ
Xử lý quan hệ trên AMOS chúng ta sẽ dùng tới SEM tích hợp sẵn + plugins tác động gián tiếp. Tác động gián tiếp được AMOS hỗ trợ cùng với SEM là gián tiếp tổng hợp (total indirect effects). AMOS hiện chưa xử lý được tác động gián tiếp riêng biệt (specific indirect effects) nên sẽ sử dụng plugins phụ và tách xử lý thành một mô hình đơn.
Để xử lý mô hình này trên AMOS, chúng ta sẽ thực hiện 2 lần phân tích:
- Lần phân tích 1: Tác động trực tiếp từ UT, CS, TT, LS lên YD (mô hình đơn 1) + Tác động trực tiếp từ YD lên QD (mô hình đơn 2) + Tác động gián tiếp từ UT, CS, TT, LS lên QD thông qua YD (mô hình đơn 4,5,6,7) ⇒ Xử lý bằng phân tích đường dẫn SEM. Xem cách thực hiện tại đây.
- Lần phân tích 2: Tác động điều tiết cho sự điều tiết từ TN lên quan hệ YD → QD (mô hình đơn 3) ⇒ Xử lý bằng macro PROCESS trên SPSS hoặc sử dụng diagram phụ điều tiết AMOS. Xem cách thực hiện tại đây.
Trong mô hình trên, các quan hệ trung gian từ UT, CS, TT, LS lên QD thông qua YD vừa là gián tiếp riêng biệt vừa là gián tiếp tổng hợp nên chúng ta có thể kết hợp xử lý cùng lúc với phân tích đường dẫn SEM.
Giả sử mô hình xuất hiện thêm một biến trung gian HL như bên dưới. Lúc này sự tác động gián tiếp từ UT, CS, TT, LS lên QD sẽ thông qua 2 biến là YD và HL. AMOS không xử lý được từng quan hệ gián tiếp riêng biệt UT → YD → QD, UT → HL → QD mà chỉ tính toán được gián tiếp tổng hợp chung từ UT lên QD qua cả 2 biến YD, HL.
Để xử lý quan hệ gián tiếp riêng biệt, chúng ta sẽ sử dụng plugins phụ từ bên ngoài tích hợp vào AMOS. Lúc này mỗi quan hệ gián tiếp riêng biệt sẽ là một mô hình đơn và không gộp chung phân tích cùng lúc với phân tích đường dẫn SEM được.
Ưu điểm:
- Chúng ta không phải phân tích mô hình nhiều lần như trên SPSS. Khi mô hình tăng độ phức tạp bời có nhiều biến trung gian hoặc điều tiết, việc xử lý bằng SPSS sẽ mất nhiều thời gian. Trong khi đó AMOS và chỉ thực hiện phân tích một lần hoặc số lần ít hơn so với SPSS.
- Nếu không có quan hệ điều tiết, quan hệ gián tiếp riêng biệt thì AMOS có khả năng xử lý các quan hệ trong mô hình cùng lúc nên tính chính xác kết quả ước lượng sẽ cao hơn. Bởi vì khi tính toán một quan hệ tác động, kỹ thuật phân tích đường dẫn SEM trên AMOS có xét tới sự tương tác các biến trong quan hệ đó với những biến còn lại của mô hình.
Nhược điểm:
- AMOS không tích hợp sẵn xử lý quan hệ gián tiếp riêng biệt, quan hệ điều tiết. Để có thể phân tích các quan hệ này, người dùng cần phải sử dụng plugins phụ hoặc có kiến thức về estimands để viết code cho phần mềm chạy.
- Mô hình đơn bị ảnh hưởng bởi vấn đề cộng tuyến với yếu tố nằm ngoài mô hình đơn. Ví dụ trong mô hình này tồn tại sự cộng tuyến giữa UT với CS. Khi đó, mô hình đơn tác động trực tiếp từ YD, HL lên QD sẽ bị ảnh hưởng sai lệch ước lượng: UT, CS cộng tuyến nhau làm sai lệch tác động lên YD, YD bị sai lệch sẽ ảnh hưởng sai lệch lên QD.
Hậu quả từ cộng tuyến làm cho các quan hệ tác động từ có ý nghĩa thành không có ý nghĩa hoặc ngược lại; làm cho hệ số tác động từ dương chuyển thành âm hoặc ngược lại; làm cho hệ số xác định R bình phương bị phóng đại hoặc quá thấp ...
4. Xử lý mô hình bằng SMARTPLS
Xử lý quan hệ trên SMARTPLS chúng ta sẽ dùng phân tích đường dẫn SEM tích hợp sẵn. Nếu như AMOS còn một số giới hạn về xử lý quan hệ gián tiếp riêng biệt, quan hệ điều tiết thì SMARTPLS có thể xử lý tốt hầu hết các dạng quan hệ chỉ bằng một phần phân tích.
Mô hình 1
Mô hình 2
Cả 2 mô hình trên khi xử lý trên SMARTPLS, chúng ta chỉ cần một lần phân tích bootstrapping. Toàn bộ các kết quả tác động trực tiếp, gián tiếp riêng biệt - tổng hợp, tác động điều tiết đều được xử lý cùng lúc.
Ưu điểm:
- Chỉ cần một lần phân tích, chúng ta có thể giải quyết được gần như toàn bộ các quan hệ xuất hiện trong mô hình. Điều này giúp tiết kiệm thời gian cũng như đẹp mắt về mặt trình bày mô hình khi toàn bộ thông số mô hình đều được biểu diễn trên một diagram.
- Nhờ việc xử lý cùng lúc toàn bộ các tác động trong mô hình, nên tính chính xác kết quả ước lượng sẽ cao hơn.
- Không chỉ xử lý hầu hết các quan hệ tác động ở dạng biến bậc một, SMARTPLS còn xử lý rất tốt ở cả mô hình bậc cao (bậc hai, bậc ba).
Nhược điểm:
Cũng như AMOS, việc xử lý toàn bộ các mô hình đơn cùng lúc có thể bị chịu tác động từ hiện tượng cộng tuyến.
Ví dụ với mô hình ở dưới. Bên cạnh biến TN điều tiết lên quan hệ YD → QD, giả sử có thêm một biến HV (Học vấn) cũng điều tiết lên quan hệ YD → QD. Nếu tồn tại sự cộng tuyến giữa TN và HV, khi xử lý chung cả 2 quan hệ điều tiết này trên một diagram SMARTPLS sẽ làm sai lệch mạnh kết quả. Có thể nếu xử lý riêng từng quan hệ điều tiết bằng macro PROCESS thì cả 2 quan hệ này đều có ý nghĩa và hệ số điều tiết dương. Nhưng khi phân tích chung trên SMARTPLS thì sự cộng tuyến của TN với HV làm cho một hoặc cả hai quan hệ điều tiết đều không có ý nghĩa, hoặc bị đảo chiều dấu hệ số điều tiết từ dương sang âm.
Tóm lại, SPSS sẽ thuần về xử lý mô hình đơn. Trong khi đó, AMOS và SMARTPLS là các công cụ xử lý mô hình SEM nên sẽ hỗ trợ tốt cho phần xử lý mô hình bội, mô hình tổng thể.
AMOS xử lý tốt nhiều quan hệ trực tiếp và gián tiếp tổng hợp cùng lúc. Nhưng với gián tiếp riêng biệt và quan hệ điều tiết thì công cụ này không xử lý cùng lúc được.
SMARTPLS là công cụ mạnh nhất trong xử lý quan hệ, bởi phần mềm này đang xử lý tốt cùng lúc các quan hệ trực tiếp, trung gian, điều tiết cho cả biến bậc một và bậc cao ngay trên một diagram SEM.