Trong các nghiên cứu khoa học xã hội, quản trị, tâm lý hay marketing, nhà nghiên cứu thường quan tâm đến việc làm thế nào và tại sao một biến độc lập (X) ảnh hưởng đến biến phụ thuộc (Y). Tuy nhiên, mối quan hệ X → Y thường không diễn ra trực tiếp và tuyến tính hoàn toàn. Trong nhiều trường hợp, tồn tại những biến trung gian (M) giúp giải thích cơ chế tác động.
1. Biến trung gian là gì?
Biến trung gian (mediator) là biến nằm giữa X và Y, có vai trò chuyển tải, diễn giải hoặc truyền dẫn ảnh hưởng từ biến độc lập đến biến phụ thuộc. Khi đưa biến trung gian vào mô hình, ta có thể làm sáng tỏ con đường tác động, từ đó nâng cao ý nghĩa lý thuyết cũng như giá trị thực tiễn của nghiên cứu.
Cách dễ nhận biết biến trung gian trên mô hình đó là biến nào vừa nhận mũi tên hướng vào nó, vừa có mũi tên từ nó hướng về biến khác thì đó là biến trung gian.
Ví dụ: Trong nghiên cứu về chất lượng dịch vụ (X) ảnh hưởng đến lòng trung thành khách hàng (Y), nhà nghiên cứu có thể đưa sự hài lòng khách hàng (M) làm biến trung gian. Chất lượng dịch vụ tốt → khách hàng hài lòng hơn → dẫn đến lòng trung thành cao hơn.
Trong mô hình quan hệ trung gian đơn giản bên dưới, X là biến độc lập, Y là phụ thuộc và M là biến trung gian.
Không cần thiết phải có mũi tên tác động trực tiếp từ X lên Y thì mới hình thành quan hệ trung gian. Tuy nhiên, việc có quan hệ trực tiếp từ X lên Y sẽ giúp chúng ta phân loại trung gian là toàn phần hay một phần (sẽ đề cập ở phần sau).
2. Trung gian toàn phần và trung gian một phần
Để có thể xác định loại trung gian là toàn phần (full mediation) hay một phần/ bán phần (partial mediation), chúng ta cần phải có đủ hai loại quan hệ: (1) gián tiếp từ X lên Y thông qua M và (2) trực tiếp từ X lên Y. Giống như mô hình trung gian bên dưới:
Vậy nếu mô hình không vẽ quan hệ trực tiếp từ X lên Y thì có xét được loại trung gian toàn phần hay một phần hay không? Mời bạn xem phần giải thích chi tiết ở mục số 3 cuối bài viết.
Trong mô hình biến trung gian, có hai mối tác động từ X lên Y là trực tiếp (direct) và gián tiếp (indirect). Đường trực tiếp là X → Y, và đường gián tiếp là X → M → Y. Từ cơ sở này, mối quan hệ trung gian được chia thành hai loại là trung gian toàn phần và trung gian một phần.
- Trung gian toàn phần (full mediation): X có tác động gián tiếp lên Y nhưng không có tác động trực tiếp lên Y (X → M → Y có ý nghĩa, X → Y không có ý nghĩa).
- Trung gian một phần (partial mediation): X có tác động gián tiếp lên Y đồng thời cũng có tác động trực tiếp lên Y (X → M → Y có ý nghĩa, X → Y có ý nghĩa).
2.1 Trung gian toàn phần (Full Mediation)
Trung gian toàn phần xảy ra khi tác động trực tiếp từ X đến Y không còn ý nghĩa sau khi đưa biến trung gian M vào mô hình. Nói cách khác, toàn bộ ảnh hưởng của X đến Y đều đi qua M.
Điều kiện:
-
Tác động gián tiếp X → M → Y có ý nghĩa thống kê.
-
Tác động trực tiếp X → Y (khi có biến M trong mô hình) không có ý nghĩa.
Ví dụ: Trong nghiên cứu về đào tạo nhân viên (X) và hiệu quả công việc (Y), nếu phát hiện rằng đào tạo chỉ tác động đến hiệu quả thông qua năng lực được nâng cao (M), còn tác động trực tiếp X → Y không tồn tại, ta có trung gian toàn phần.
2.2 Trung gian một phần/ bán phần (Partial Mediation)
Trung gian một phần xảy ra khi X vẫn còn tác động trực tiếp đến Y, đồng thời một phần tác động được truyền qua M. Như vậy, có hai con đường song song:
-
X → Y (tác động trực tiếp).
-
X → M → Y (tác động gián tiếp).
Điều kiện:
Tác động gián tiếp X → M → Y có ý nghĩa thống kê.
Tác động trực tiếp X → Y (khi có biến M trong mô hình) có ý nghĩa
Ví dụ: Trong marketing, hình ảnh thương hiệu (X) có thể vừa trực tiếp ảnh hưởng đến ý định mua hàng (Y), vừa gián tiếp thông qua thái độ đối với thương hiệu (M). Trường hợp này minh họa trung gian một phần.
Nếu bạn gặp khó khăn khi thực hiện phân tích biến trung gian như không rõ về thực hành phần mềm, dữ liệu đầu vào vi phạm nặng kiểm định,... bạn có thể tham khảo dịch vụ phân tích SPSS của Phạm Lộc Blog hoặc liên hệ trực tiếp email xulydinhluong@gmail.com để tối ưu thời gian làm bài và đạt kết quả tốt nhé.
3. Mô hình không vẽ quan hệ trực tiếp từ X lên Y thì có xét được loại trung gian toàn phần hay một phần hay không?
Như đã đề cập ở phần lý thuyết, để có thể xác định loại trung gian là toàn phần (full mediation) hay một phần/ bán phần (partial mediation), chúng ta cần phải có đủ hai loại quan hệ: (1) gián tiếp từ X lên Y thông qua M và (2) trực tiếp từ X lên Y.
Mô hình 1:
Mô hình 2:
Do đó, mô hình sẽ phải ở dạng Mô hình 1, chúng ta mới có thể phân loại trung gian. Mô hình 2 sẽ không khác xác định được loại trung gian.
Vậy tại sao một số bài nghiên cứu tác giả không vẽ mũi tên tác động trực tiếp từ X lên Y mà vẫn phân loại được quan hệ trung gian?
Điều kiện xác định loại trung gian toàn phần và một phần bắt buộc phải có tác động trực tiếp từ X lên Y. Nên nếu bạn có tham khảo một số nghiên cứu tác giả không vẽ mũi tên tác động trực tiếp từ X lên Y nhưng vẫn phân loại được quan hệ trung gian là bởi vì:
- Bối cảnh phân tích trung gian bằng macro PROCESS:
Khi phân tích trung gian bằng macro PROCESS trên SPSS, đây không phải là một công cụ phân tích đường dẫn như SEM mà chỉ cần khai báo biến.
Mặc dù trên mô hình nghiên cứu lý thuyết chúng ta không vẽ mũi tên tác động trực tiếp từ X lên Y, nhưng khi cho vào PROCESS, công cụ này sẽ vẫn tự động tính tác động trực tiếp từ X lên Y. Phần này sẽ dễ dàng phát hiện trong output chạy ra của PROCESS, công cụ này sẽ có một báo cáo bảng kết quả tác động trực tiếp của X và M lên Y.
Chính vì điều này mà chúng ta hiểu nhầm rằng không cần tác động trực tiếp từ X lên Y vẫn đánh giá được loại trung gian toàn phần hay bán phần.
Xem thêm: Xử lý biến trung gian bằng macro PROCESS trong SPSS
- Bối cảnh phân tích trung gian bằng công cụ SEM (AMOS, SMARTPLS):
Khác với macro PROCESS, mô hình SEM là dạng mô hình đường dẫn. Nghĩa là bạn vẽ mũi tên đường dẫn tác động gì thì phần mềm chỉ tính toán theo mũi tên đó.
Bạn vẽ mũi tên tác động trực tiếp từ X lên Y, phần mềm sẽ tính toán quan hệ này, về sau bạn có kết quả để phân loại trung gian toàn phần - riêng phần. Còn nếu bạn không vẽ mũi tên tác động nối từ X đến Y thì bạn chỉ xét được quan hệ trung gian có ý nghĩa hay không, không xét được loại trung gian.
Do đó, khi muốn phân loại trung gian thành toàn phần-một phần, tác giả sẽ vẽ thêm một diagram mô hình có mũi tên quan hệ tác động trực tiếp từ X lên Y nữa để lấy thông số tác động trực tiếp này. Nhưng có thể tác giả không đưa nó vào thông tin trình bày bài nên người đọc không thấy được.
Xem thêm: Xử lý biến trung gian mediator trong AMOS
Xem thêm: Phân tích biến trung gian mediator trong SMARTPLS 4